მიქაელ მოდრეკილის იადგარი

     მიქაელ მოდრეკილის იადგარი X ს-ის ვრცელი ტიპი მეხური იადგარისა, რომლის უნიკალური ხელნაწერი, X  ს ქართული წიგნის ხელოვნების ბრწყინვალე ნიმუშია.

სინური მრავალთავი

 

სინური მრავალთავი - პირველი ქართული თარიღიანი ხელნაწერია, გადაწერილი 864 წელს იერუსალიმში, საბაწმიდის ლავრაში. სინური ეწოდა იმიტომ, რომ გადაწერისთანავე სინის მთას შესწირეს და ამჟამადაც იქაა დაცული, წმ. ეკატერინეს მონასტერში. შეიცავს წმინდა მამათა ქადაგებებს საუფლო დღესასწაულებზე. ხელნაწერს ერთვის გადამწერის, მაკარი ლეთეთელის ანდერძი. ტექსტი გამოქვეყნებულია ცალკე წიგნად, აკ. შანიძის რედაქციით.

ივერთა მონასტერი ათონზე

ივერთა მონასტერი ათონზე - ძველი ქართული სულიერი კულთურისა და მწერლობის უმნიშვნელოვანესი კერა საბერძნეთში ქალკიდიკის ნახევარკუნძულზე. მისი დაარსება დაკავშირებულია იოანე მთაწმინდელისა და თორნიკე ერისთავის სახელებთან. ივერთა მონასტრის მშენებლობა 980-983 წლებში მიმდინარეობდა. მისი პირველი წინამძღვარი იყო იოანე. იოანესა და თორნიკეს დიდი მეცადინეობით 985 წლისთვის ივირონი უკვე სავსებით ჩამოყალიბებული სამონასტრო ცენტრი იყო. ათონზე მოღვაწე ქართველებმა საყოველთაი პატივისცემა და აცტორიტეტი მოიპოვეს. ივირონის სამწერლობო საქმიანობამ უღრმესი კვალი დააჩნია მთელი შუა საუკუნეების ქართულ კულტურას. მონასტრის დამაარსებლებმა დიდი ინტერესი განოიჩინეს ბიზანტიური ლიტერატურისადმი და დაიწყეს ზრუნვა ეროვნული წერილობითი კულტურის ბერძნულიდან ახალი თარგმანებით გამდიდრებაზე. იოანემ ამ სამუშაოში თავისი ვაჟი - ეფთვიმეც ჩააბა. მათი დაკვეთით მუშაობდა აქ ქართველ მწიგნობართა მოზრდილი კგუფი, არაერთი ძვირფასი ხელნაწერი დამზადდა და გადაიწერა. იოანეს გარდაცვალების შემდეგ 14 წლის განმავლობაში ივირონს წინამძღვრობდა ეფთვიმე მთაწმინდელი. ეფთვიმე ძირითადად თარგმნიდა ისეთძეგლებს, რომელსაც ქართული მწერლობა არ იცნობდა. იგი თარგმნიდა არა მხოლოდ ბერძნულიდან ქართულად, არამედ ქართულიდან ბერძნულადაც.

ივირონი იოანესა და ეფთვიმეს გარდაცვალების შემდეგაც გამოირჩეოდა, როგორც მძლავრი კულტურული კერა. აქ გრძელდებოდა კულტურული საქმიანობა, რომელშიც განსაკუთრებით გამოირჩეოდა გიორგი მთაწმინდელი.
ივერთა მონასტრის არსებიბის II პერიოდში ბერძნებმა მონასტრის შევიწროება დაიწყეს. ათონის ქართველებს იმის დასაბუთება დასჭირდათ, რომ მონასტერი მათი საკუთრება იყო. ამის მიუხედავად ბერძენთა იერიშები უფრო საშიში შეიქნა და ნელ-ნელა ივერთა მონასტერი ბერძენთა ხელში გადადიოდა. 1259 წელს იგი ჯვაროსნებმა დაარბიეს. 1304 წელს თურქები შემოესივნენ, 1306 წელს კატალონელები, 1308 წელს - არაბები. უფრო მეტად გამწვავდა ურთიერთობა ბერძნებსა და ქართველებს შორის.  მონასტერში ქართველთა რიცხვმა იკლო, მომრავლდნენ ბერძენი მონაზვნები. კონსტანტინოპოლის პატრიარქმა - კალისტე პირველმა დააკმაყოფილა ბერძენთა მოთხოვნები და უგულებელყო ქართველთა უფლებები მონასტერზე.ქართველებს აეკრძალათ მონასტერში პასუხსაგები თანამდებობების დაკავება, მაგრამ ქართველები კალისტეს აკრძალვის შემდეგაც ჩანან მომდევნო საუკუნეებში წინამძღვრებად.
 ათონელი ქართველები საქართველოს მეფეებს სთხოვდნენ შემწეობას. XV-XVI საუკუნეებში, მართლაც დაეხმარნენ მათ სამცხის ათაბაგები ყვარყვარე II (1451-1498) და მზეჩაბუკი (1500-1575). ივერთა მონასტერმა ერთხანს ამოისუნთქა, მოღვაწეთა რიცხვი გაიზარდა. XVI საუკუნის დასასრულიდან ათონის მონასტრებს მზრუნველობს რუსეთის საერო თუ სასულიერო ხელისუფლება.
 XIX ს-ში ქართველთა მდგომარეობა ათონზე გაუარესდა. მას შემდეგ, რაც ივერთა მონასტერმა ქართველ მეფეთა სახით დაკარგა მფარველები, ხოლო ქართულმა ეკლესიამ დამოუკიდებლობა,  ათონის ქართული მონასტერი და ქართველი მონაზვნები ძალზე შეავიწროვეს ბერძნებმა. განდევნეს ქართველები და მთლიანად დაეპატრონნენ მონასტერს. ისინი უარს ამბობდნენ ქართველ პილიგრიმთა მიღებაზე. ამ პერიოდში მონასტერს ეწვია ვახტანგ ბარკალაია, რომელმაც მონასტრის ახლოს ააშენა იოანე ღვთისმეტყველის ქართველთა ახალი სავანე, და შემოიკრიბა ქართველები.
 ბერძნებმა ქართველთა ტაძრის მისაკუთრება არ იკმარეს, დაიწყეს მონასტერში ქართული კვალის განადგურება, წარხოცეს ქართული წარწერები.
 XIX ს-ის 80-იან წლებში დიდი ინტერესი გაჩნდა ივირონის წიგნსაცავის მიმართ. 1931 წელს ათონის ხელნაწერთა კოლექცია გაიცნო ამერიკელმა ქართველოლოგმა რობერტ ბლეიკმადა გამოაქვეყნა მისი აღწერილობა. 1977 წელს ათონზე იყვნენ ქართველი რეჟისორი გურამ პატარაია და პროფ. ალ. ალექსიძე. ათონის მთის ქართული ხელნაწერების მიკროფილმების პირები, გადაღებული 1977 წლის ექსპედიციის დროს, დაცულია საქ. მეცნ. აკადემიის ბიბლიოთეკაში, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტსა და ხელნაწერთა ინსტიტუტში.

სინას მთა

სინას მთა მდებარეობს არაბეთის ნახევარკუნძულის დასავლეთით, სინის ნახევარკუნძულის სამხრეთსექტორში. სინის მთაზე მდებარე წმ. ეკატერინეს სახელობის მონასტერი საუკუნეების მანძილზე წარმოადგენდა ქართველი ბერების სამყოფელსა და მოღვაწეობის ადგილს და ძველი ქართული მწერლობის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან საზღვაეგარეთულ კერას. ეკატერინეს მონასტერი სინას მთაზე დაარსებულია IV საუკუნეში. აქ უძველესი დროიდან ბერძნებთან, სირიელებთან, ქრისტიან არაბებთან ერთად მოღვაწეობდნენ ქართველებიც.
                                                                                                         ქართული მძლავრი კოლონიის                                                           
  დაარსება აქ IX ს-ში იწყება. ქართველმა ბერებმა იქ მძლავრი სამწიგნობრო კერა შექმნეს. სინის მთაზე სხვადასხვა დროს მოღვაწეობდნენ ქართველი მწიგნობრები, ჰიმნოგრაფები, კალიგრაფები, წიგნთა დამზადების ოსტატები (იოანე მინჩხი, იოანე ზოსიმე, იოანე კუმურდოელი, მიქაელ კათამონელი, კვირიკე მიძნაძორელი, ეზრა
ქობულიანისძე და სხვ.). სინის

მთის წმ. ეკატერინეს მონასტერში დაცულია ბიზანტიური ხელოვნების უდიდესი კოლექცია მონასტერში შექმნილი უძველესი ქრისტიანული ხატებისა. ბოლო ხანებში ეკატერინეს მონასტერში გაჩენილმა ხანძარმადა კედლის ჩამონგრევამ გამოავლინა უცნობი წიგნსაცავი, რომელშიც სხვა ხელნაწერებთან ერთად აღმოჩნდა 40-მდე უცნობი ქართული ხელნაწერი და მრავალი ფრაგმენტი. ხელნაწერთა ინსტიტუტის თანამშრომლებმა სამჯერადი მივლინების შედეგად შეისწავლეს და აღწერეს ახალი კოლექცია, რომელიც გამოიცა ბერძნულ ინგლისურ და ქართულ ენებზე.

ქართულ ხელნაწერთა კოლექციები.

ქართული ხელნაწერები გაბნეულია საქართველოსა და უცხოეთის სიძველეთსაცავებში. მათგან განსაკუთრებით აღსანიშნავია:

საქართველოში: ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი (თბილისში), ცენტრალური საისტორიო არქივი (თბ.), ქუთაისის ისტორიული მუზეუმი, ახალციხის ისტორიული მუზეუმი, გორის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმი, სხვა ქალაქების მხარეთმცოდნეობის მუზეუმები.
საზღვარგარეთ: ათონის მთის ქართველთა მონასტერი (ივერონი) იერუსალიმის საპატრიარქო ბიბლიოთეკა, სინას მთის წმ. ეკატერინეს მონასტერი, პეტერბურგის აღმოსავლეთმცოდნეობის მუზეუმი, გრაცის უნივერსიტეტის ბიბლიოთეკა (ავსტრიაში), ვატიკანის ბიბლიოთეკა, პარიზის ნაციონალური მუზეუმი, და სხვ.

ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში თავმოყრილია ხელნაწერთა ის კოლექციები, რომლებიც შეაგროვეს საეკლესიო მუზეუმმა, ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელმა საზოგადოებამ, და ისტორიულ-ეთნოგრაფიულმა საზოგადოებამ. აქვეა ხელნაწერთა ინსტიტუტის ახალი ფონდი, რომელიც დროდადრო ივსება ახლად მოპოვებული ხელნაწერებით.

საეკლესიო მუზეუმი დაარსდა XIX ს-ის მიწურულში საქართველოს საეგზარქოსოში. ამ მუზეუმში თავი მოუყარეს საეკლესიო სიწმინდეებს და სიძველეებს., მათ შორის ხელნაწერებს. ამ მუზეუმის ხელნაწერთა კოლექცია მოგვიანებით გადაეცა საქართველოს ისტორიულ მუზეუმის ხელნაწერთა განყოფილებას ( 1921- 1966) , შემდეგ კი - კ. კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ინსტიტუტს. (1966 წლიდან).

ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება დაარსდა 1879 წელს ქართველ საზოგადო მოღვაწეთა ინიციატივთ. (დიმიტრი ბაქრაზე, იაკობ გოგებაშვილი, კიკო ცხვედაძე, დიმიტრი ყიფიანი და სხვ.). საზოგადოების პირველი თავმჯდომარე იყო დიმიტრი ყიფიანი, მის მოადგილედ - ილია ჭავჭავაძე. საგანმანათლებლო მუშაობასთან ერთად საზოგადოება ბევრს ღწვოდა ეკლესია-მონასტრებიდან ქაეთულ ხელნაწერთა შეკრებაზე. ასე შედგა ძვირფას ხელნაწერთა მდიდარი ფონდი. ეს კოლექცია მოგვიანებით გადაეცა საქართველოს ისტორიულ მუზეუმის ხელნაწერთა განყოფილებას (1921-1966), შემდეგ კი - კ კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ინსტიტუტს (1966 წლიდან).

საქართველოს საისტორიო და საეთნოგრაფიო საზოგადოება დაარსდა 1907 წელს თბილისში ექვთიმე თაყაიშვილის ინიციატივით., ისტორიის მოყვარულთა წრის ბაზაზე. საზოგადოებამ დააარსა მუზეუმი, სადაც თავი მოუყარეს მნიშვნელოვან ექსპონატებს, მათშორის ძველ ხელნაწერებს. 1922 წელს საზოგადოებას სათავეში ჩაუდგა ივ. ჯავახიშვილი. საზოგადოების მიერ შეგროვილი ხელნაწერთა კოლექცია დადაეცა საქართველოს ისტორიულ მუზეუმის ხელნაწერთა განყოფილებას (1921-1966), შემდეგ კი - კ კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ინსტიტუტს (1966 წლიდან).